รายงานการสัมมนา

โครงการสัมมนาอาจารย์
ผู้สอนหลักสูตรอบรมมัคคุเทศก์
การท่องเที่ยวแห่งประเทศไทย (26 พ.ค. 2543)
วิชา มรดกทางภูมิปัญญาไทย (วิชาใหม่)
ณ โรงแรมดิเอมเมอรัลด์

โดย พิทยะ ศรีวัฒนสาร

การท่องเที่ยวแห่งประเทศไทยเสนอขอบเขตเนื้อหาวิชามรดกทางภูมิปัญญาไทยเป็น 9 หัวข้อ ดังนี้
๑,วิถีการดำรงชีวิตของชาวบ้านในท้องถิ่นต่าง ๆ
๒.รูปแบบและวิธีการประกอบอาชีพเกษตรกรรมประเภทต่าง ๆ
๓.เครื่องมือเครื่องใช้ในการประกอบอาชีพและการดำรงชีวิต
๔.การแต่งกาย / เครื่องนุ่งห่ม
๕.การแพทย์แผนไทย
๖.สมุนไพรและตำรับยาไทย
๗.การปรุงอาหารและการถนอมอาหาร
๘.การสร้างที่อยู่อาศัย
๙.วิธีการอยู่ร่วมกันเป็นหมู่คณะ

นอกจากนี้ททท.ยังอธิบายความหมาย “ภูมิปัญญาไทย”ตามนิยามของศาสตราจารย์ นายแพทย์ ประเวศ วะสี ว่า “ภูมิปัญญา” หมายถึง ความรอบรู้ ความคิดสร้างสรรค์ ความเชื่อในการจัดทำ ความสามารถในการแก้ไขปัญหา ปัญหาและการจัดการปัญหาระดับพื้นบ้าน ได้แก่
- การสร้างบ้าน
- การประดิษฐ์ของใช้
- วัฒนธรรมการกิน
- ประเพณีพื้นบ้าน
- นิทานพื้นบ้าน
- เพลงพื้นบ้าน
- ดนตรีพื้นบ้าน
- การละเล่นพื้นบ้าน
- นาฎศิลป์พื้นบ้าน เป็นต้น

การสัมมนากลุ่มย่อยมีการเสนอแนวทางการสอนวิชามรดกทางภูมิปัญญาไทย โดยให้คำนึงถึงปัจจัย 4 ประการในการดำรงชีวิต จากนั้นได้เสนอให้เพิ่มเติมเนื้อหาเกี่ยวกับการประกอบอาชีพ และค้าขายแลกเปลี่ยนสินค้า โดยมีปัจจัยที่ตั้ง ภูมิประเทศ ภูมิอากาศ ทรัพยากรท้องถิ่น และการสืบทอดมรดกวัฒนธรรมทางอาชีพ เป็นส่วนประกอบ ซึ่งในเบื้องต้นมีรายละเอียด ดังนี้

1. ที่อยู่อาศัย
1.1 ลักษณะนิสัยของคนไทย
1.2 การสร้างบ้านเรือนในภาคต่าง ๆ
1.3 ความเชื่อ / เคล็ดลับ / การแก้ปัญหา / คำอธิบายเกี่ยวกับภูมิปัญญาการสร้างบ้าน
หมายเหตุ : ที่สัมมนาเสนอรายละเอียดหัวข้อนี้ค่อนข้างน้อย

2. อาหาร
มีกรอบเนื้อหาเบื้องดังนี้
2.1 ข้าว - ข้าวเจ้าแปลว่าข้าวหุงเป็นภาษาโบราณ
2.2 รสอาหาร / การถนอมอาหาร
การอธิบายเรื่องรสชาติอาหารแต่ละชนิด เช่นรสเผ็ด หวาน มัน เค็ม เกี่ยวข้องกับการดำเนินชีวิตอย่างไร การกินอาหารของคนในภาคกลาง ภาคเหนือ ภาคอีสาน เช่น การกินข้าวเหนียวกับเนื้อ สัมพันธ์กับภูมิประเทศที่ราบสูง เพราะเป็นที่ดอนปลูกข้าวเหนียวได้ดี ข้าวเหนียวเป็นข้าวพื้นเมืองต้องกินกับเนื้อวัวหรือเนื้อควาย เพราะไม่มีมัน ถ้ากินข้าวเหนียวกับแกงเขียวหวานจะเลี่ยนกินได้น้อย ภาคอีสานเลี้ยงวัว-ควายได้ดีกว่าเลี้ยงหมู ภาคกลางทำน้ำตาลจากมะพร้าว เพราะมีน้ำมาก ภาคอื่น ๆ ทำน้ำตาลจากอ้อย เพราะปลูกอ้อยได้ดีเป็นต้น
2.3 สมุนไพรในอาหาร
2.4 รูปแบบ / วิธีการรับประทานอาหาร
2.5 การปรุงอาหาร
2.6 ขนม
2.7 ผลไม้ (การกินทุเรียนกับมังคุดแก้ร้อนใน)
2.8 อาหารว่างและของขบเคี้ยว
2.9 เครื่องดื่ม น้ำผลไม้ เหล้า (น้ำตาลเมา, กระแช่)

3. เครื่องนุ่งห่ม ประกอบด้วย
3.1 รูปแบบการแต่งกาย อาทิ
ชาย หญิง
- โจงกระเบน - โจงประเบน
- ผ้าขาวม้า - ผ้าซิ่น / ผ้าถุง
- กางเกง (เตี่ยว)
- โสร่ง
3.2 วัสดุ ไหม (ใยสัตว์) / ใยพืช (ปอ, กัญชา, ฝ้าย)
3.3 การผลิต
- เครื่องมือ (เครื่องทอผ้าประกอบด้วย กี่ หูก กง แว กระสวย ฟืม เป็นต้น)
- เทคโนโลยีชาวบ้าน (การย้อมสี / การทอ)
- การประดิษฐ์ ตัดเย็บ (การออกแบบลวดลาย อาทิ จก ขิด น้ำไหล มัดหมี่ ล้วง ฯลฯ)
3.4 พิธีกรรมในการใช้ผ้า
- ผ้าในพิธีกรรมต่าง ๆ เช่น งานศพ งานแต่งงาน งานไหว้ต่าง ๆ ฯลฯ

4. ยารักษาโรค ประกอบด้วย
4.1 วิธีการรักษาโรค เวชบำบัด / จิตบำบัด / กายบำบัด อาทิ หมอเวทมนตร์ หมอน้ำมนต์ หมอยา หมอดู หมอธรรม หมอผี ผีฟ้า หมอพระ
4.2 สมุนไพร พืช สัตว์ แร่ธาตุ (เกลือ เงิน ทอง เหล็ก)

5. การประกอบอาชีพ
อาชีพหลัก - เพาะปลูก - เลี้ยงสัตว์
- ประมง - เก็บของป่า
- จับสัตว์ / ล่าสัตว์ - หัตถกรรม / วัสดุหัตถกรรม
- ตัดไม้ - ทำเหมืองแร่

6. การค้าขายแลกเปลี่ยนสินค้า ตลาดนัด กาดหมั้ว กาดวัว กาดควาย

ผู้ร่วมสัมมนาบางท่านแนะนำแหล่งค้นคว้าเกี่ยวกับภูมิปัญญาไทย ได้แก่ หนังสือภูมิปัญญาไทยของกระทรวงมหาดไทย ซีดีรอมเรื่อง ภูมิปัญญาไทย หอไทยนิทัศน์ ศูนย์วัฒนธรรมแห่งประเทศไทย ศูนย์วัฒนธรรมสถาบันต่างๆ พิพิธภัณฑ์ชาวนาไทย เป็นต้น นอกจากนี้การท่องเที่ยวแห่งประเทศไทย จะเปิดรับข้อมูลรายชื่อหนังสือเกี่ยวกับภูมิปัญญาไทยจากผู้รู้ให้ส่งไปทางโทรสาร เนื่องจากวิชาภูมิปัญญาไทยเป็นวิชาใหม่
สรุป
คำอธิบายชื่อวิชา มรดกทางภูมิปัญญาไทย ให้อาศัยกรอบความหมายของศาสตราจารย์นายแพทย์ประเวศ วะสี ซึ่งอธิบายไว้ว่า ภูมิปัญญา หมายถึง ความรอบรู้ ความคิดสร้างสรรค์ ความเชื่อในการการจัดทำ ความสามารถในการ แก้ไขปัญหา ปัญหาและ การจัดการแก้ปัญหาระดับพื้นบ้าน ได้แก่ การสร้างบ้าน การประดิษฐ์ของใช้ ประเพณีพื้นบ้าน วัฒนธรรมการกิน เพลงนิทาน ดนตรี การละเล่น นาฎศิลป์พื้นบ้าน เป็นต้น ที่ประชุมย่อยอาจารย์ผู้สอนการอบรมมัคคุเทศก์ได้ปรับเปลี่ยนขอบเขตการเรียนการสอน โดยให้อิงภูมิปัญญาไทยพื้นฐานเกี่ยวกับปัจจัยสี่ คือ ที่อยู่อาศัย อาหาร เครื่องนุ่งห่ม ยารักษาโรคและเพิ่มเติมเนื้อหาเกี่ยวกับการประกอบอาชีพ การค้าขายแลกเปลี่ยนสินค้า โดยชี้แหล่งสืบค้นจากหนังสือภูมิปัญญาไทยของกระทรวงมหาดไทย และศูนย์วัฒนธรรมแห่งประเทศไทย กระทรวงศึกษาธิการ เป็นต้น